بروزرسانی(1404/03/12)

جدول نکات مهم

جعل اسناد چیست؟

در دنیای امروز، جعل اسناد یکی از جرائم رایجی است که می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری برای افراد به همراه داشته باشد. وب‌سایت حقوقی حمیرا پارسا، وکیل پایه یک دادگستری، در این مطلب قصد دارد به طور کامل به مفهوم جعل اسناد بپردازد و انواع آن را معرفی کند تا افراد بتوانند با شناخت بهتر این جرم از گرفتار شدن در دام آن جلوگیری کنند.

جعل به معنای ایجاد یا تغییر عمدی و آگاهانه یک سند یا نوشته به گونه‌ای خلاف واقع است که به زیان فرد یا افراد دیگری تمام شود. این جرم شامل مواردی مانند ساختن یا کپی کردن مهر و امضای اشخاص حقیقی یا حقوقی، تغییر در تاریخ یا محتوای سند، حذف یا اضافه کردن بخش‌هایی از سند و استفاده بدون اجازه از مهر یا امضای دیگران می‌شود. هدف از این اقدامات، جا زدن سند جعلی به جای سند اصلی و قانونی برای کسب منفعت یا آسیب رساندن به دیگران است.

برای درک بهتر جرم جعل اسناد، در ادامه به بررسی دقیق‌تر هر یک از این مصادیق می‌پردازیم و انواع جعل از جمله جعل اسناد رسمی و جعل اسناد عادی را شرح خواهیم داد.

انواع جعل

ساختن نوشته یا سند

سند، نوشته‌ای است که در مقام اقامه دعوی یا دفاع از آن قابلیت استناد دارد. برای اینکه نوشته‌ای سند محسوب شود، نیازی نیست حتماً در دادگاه استفاده شده باشد، بلکه کافی است قابلیت استناد داشته باشد.

برای مثال، اگر شخصی مبلغی وجه نقد به دیگری پرداخت کند و در مقابل رسیدی دریافت نماید، این رسید در صورتی که به امضای طرف باشد، قابلیت استناد دارد و سند محسوب می‌شود، حتی اگر بین این دو نفر اختلافی نباشد و نیازی به مراجعه به دادگاه نباشد و این رسید صرفاً برای یادآوری تنظیم شده باشد.

سند به دو نوع تقسیم می‌شود:

• سند رسمی
• سند عادی

سند رسمی، نوشته‌ای است که توسط مأمور دولت با رعایت تشریفات قانونی و در حدود صلاحیت مأمور تنظیم شده باشد، مانند گذرنامه یا شناسنامه.

چنانچه نوشته‌ای فاقد هر یک از این شرایط باشد، در صورتی که به امضای طرف رسیده باشد، سند عادی محسوب می‌شود؛ مانند چک، سفته و اجاره‌نامه‌های عادی.

توجه داشته باشید که صرف تایپ شدن یک نوشته یا نوشتن آن روی سربرگ‌های دولتی، موجب رسمی شدن سند نمی‌شود. برای مثال چک یک سند عادی است، زیرا گرچه توسط بانک چاپ و در اختیار مشتری قرار می‌گیرد، اما مفاد آن توسط مأمور دولت تنظیم نمی‌شود، بلکه این کار توسط صاحب حساب انجام و در پایان توسط او امضا می‌شود. بنابراین چون چک یکی از شرایط تعریف سند رسمی را ندارد (توسط مأمور دولت تنظیم نمی‌شود)، سند عادی محسوب می‌شود.

در موارد جعل اسناد، جاعل اقدام به ساختن نوشته یا سند اعم از رسمی یا عادی می‌کند. مثلاً ساختن شناسنامه، گواهینامه، گذرنامه، دانشنامه، اجاره‌نامه، وصیت‌نامه، قولنامه و مانند آن.

ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیررسمی

هر فرد به شیوه‌ای خاص قلم را به کار می‌گیرد؛ در قسمت‌های مختلف حروف و کلمات فشارهای متفاوتی به قلم وارد می‌کند و به همین دلیل، الگوی امضا و نوشتار هر فرد منحصر به فرد است.

هرچقدر جاعل حرفه‌ای باشد، معمولاً در تیره‌روشن شدن بخش‌های کلمات، بریدگی‌ها، انحراف‌ها، نقطه‌های آغاز و پایان کلمات و … و به طور کلی بین امضای جعلی و امضای واقعی تفاوت‌هایی وجود دارد که توسط کارشناس خبره قابل تشخیص است.

پیشرفت‌های علمی نیز موجب شده است که امروزه با استفاده از علوم و تکنیک‌های پیشرفته و رایانه‌ای، تشخیص امضا و نوشته جعلی از واقعی آسان‌تر شود.

مهر معمولاً از جنس چوب، فلز یا مواد مشابه است و دارای نوشته‌ها و علائمی است که مانند امضا، انتساب سند یا نوشته به فرد یا سازمانی را ثابت می‌کند؛ مانند مهر ادارات دولتی، شرکت‌های تجاری یا افراد عادی.

پرسش:

آیا در موارد جعل نوشته، امضا یا مهر نیز مانند جعل اسکناس، وجود شباهت بین نمونه اصلی با جعلی، عامل تعیین‌کننده جرم محسوب می‌شود؟

پاسخ:

اساس جعل، امکان فریب و به اشتباه انداختن دیگران است تا سند غیرواقعی به عنوان سند اصلی پذیرفته شود. بنابراین ملاک، امکان به اشتباه انداختن است، نه صرفاً شباهت ظاهری.

برای مثال، اگر کسی زیر گذرنامه را امضا کند، حتی اگر شباهتی به امضای مسئول اداره نداشته باشد، چون ممکن است فردی فریب بخورد، جرم جعل واقع شده است. ولی اگر به جای امضا اثر انگشت گذاشته شود که عرفاً امضا جایگزین ندارد، امکان فریب کاهش می‌یابد و جعل اثبات نمی‌شود.

خراشیدن یا تراشیدن

این عمل معمولاً با وسایلی مثل تیغ، چاقو و موارد مشابه انجام می‌شود و جاعل با آن بخشی از نوشته یا سند را پاک می‌کند.

• در «خراشیدن» بخشی از یک کلمه پاک می‌شود؛ مثلاً با حذف حرف «ن»، کلمه «نبود» به «بود» تبدیل می‌شود.
• در «تراشیدن» کل یک کلمه پاک می‌شود؛ مثلاً نام یکی از خریداران از سند یا قولنامه حذف می‌شود.

قلم بردن

در این حالت، لازم نیست حرف یا کلمه‌ای به سند افزوده شود، بلکه جاعل ممکن است قسمتی از سند را ناخوانا کند یا روی آن خط بکشد.

الحاق

در این مورد، چیزی به سند افزوده می‌شود؛ مثلاً رقمی در مقابل چک اضافه شده یا با افزودن یک حرف به کلمه‌ای، آن را به کلمه‌ای دیگر تبدیل می‌کنند، مانند افزودن «ی» به «حسن» و تبدیل آن به «حسین».

محو، اثبات یا سیاه کردن

• محو کردن: پاک کردن بخش‌هایی از نوشته با ابزارهایی مثل مدادپاک‌کن، لاک غلط‌گیر یا مواد شیمیایی.
• اثبات: خارج کردن سند از حالت باطل؛ مانند پاک کردن عبارت «مهر باطل شد» از روی قبض پرداخت وجه.
• سیاه کردن: ناخوانا کردن سند با استفاده از جوهر یا مواد مشابه.

دست بردن در تاریخ سند

جاعل پس از تنظیم سند، تاریخ مندرج را جلو یا عقب می‌اندازد؛ مثلاً تاریخ سفته را از «4/1/82» به «4/2/83» تغییر می‌دهد.

الصاق نوشته‌ای به نوشته دیگر

در این حالت، جاعل بخش‌هایی از یک نوشته را به بخش‌هایی از نوشته دیگر پیوند می‌دهد، به گونه‌ای که خواننده تصور کند نوشته‌ای واحد است؛ مانند الصاق امضایی از یک نوشته به متن پیش‌نویس امضا نشده.

به کار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن

جاعل مهر فرد یا سازمان دیگر (مانند مهر شرکت، اداره یا فرد عادی) را بدون اجازه صاحب آن استفاده کرده و در ذیل نوشته یا سند به کار می‌برد.

تمام موارد یاد شده مصادیق جعل مادی است، یعنی جاعل عملی فیزیکی روی سند یا نوشته انجام می‌دهد و آن را از اصالت خارج می‌کند.

جعل معنوی

گاهی جاعل عملی مادی انجام نمی‌دهد، بلکه بدون تغییر یا خدشه به سند، مطالبی را به دروغ به فرد یا افراد منتسب می‌کند؛ که به آن جعل معنوی می‌گویند.

چند مثال:

• سردفتر اسناد رسمی هنگام تنظیم سند معامله اتومبیل برخلاف اظهار فروشنده مبنی بر عدم دریافت وجه، در سند قید می‌کند که فروشنده وجه معامله را دریافت کرده است.
• منشی دادگاه با وجود اظهار متهم مبنی بر رد اتهام، می‌نویسد که متهم اظهار داشته «اتهام را می‌پذیریم».
• مأمور ثبت احوال در هنگام ثبت واقعه تولد، جنسیت کودک را برخلاف گفته والدین به جای پسر، دختر یا بالعکس درج می‌کند.

جرم جعل، استفاده از سند مجعول و کلاهبرداری چیست؟

جرم جعل به معنای ساختن، تغییر یا تحریف عمدی اسناد و مدارک به گونه‌ای است که واقعیت را مخدوش کرده و به ضرر دیگران تمام شود. این جرم شامل مواردی مثل جعل اسناد رسمی، اسناد عادی، امضاها، مهرها و هر گونه نوشته‌ای است که به منظور فریب و سودجویی غیرقانونی انجام می‌شود.

اما موضوع تنها به ساختن سند جعلی محدود نمی‌شود؛ استفاده از سند مجعول نیز جرم محسوب می‌شود. یعنی فردی که سندی جعلی یا تغییر یافته را به عنوان سند اصلی به کار می‌برد تا حقوق یا منافع غیرقانونی کسب کند، مشمول مسئولیت کیفری است.

در کنار این دو، کلاهبرداری یکی از جرائم مرتبط است که اغلب همراه با جعل و استفاده از اسناد مجعول رخ می‌دهد. کلاهبرداری عبارت است از فریب دادن فرد یا سازمانی با هدف به دست آوردن مال یا منافع غیرمشروع. استفاده از اسناد جعلی یکی از روش‌های متداول برای تحقق جرم کلاهبرداری است.

در مجموع، جعل، استفاده از سند مجعول و کلاهبرداری سه جرم مستقل اما مرتبط هستند که در قانون با شدت با آنها برخورد می‌شود تا از حقوق افراد و سلامت معاملات اجتماعی محافظت شود.

ارکان جرم جعل و استفاده از سند مجعول

برای شناخت بهتر جرم جعل و استفاده از سند مجعول، لازم است با ارکان اصلی این جرایم آشنا شویم. هر جرمی برای تحقق، دارای ارکان و عناصر مشخصی است که در جعل و استفاده از سند مجعول نیز صدق می‌کند. این ارکان به طور کلی شامل سه بخش اصلی است:

1. رکن مادی (عمل مجرمانه)
   این رکن شامل هر گونه عمل فیزیکی است که به جعل یا استفاده از سند مجعول منجر می‌شود. مثل ساختن، تغییر دادن، الحاق یا محو نوشته‌ها، مهرها و امضاها در اسناد رسمی یا عادی، یا استفاده از این اسناد به عنوان اسناد معتبر و قانونی.
2. رکن قانونی (وضعیت حقوقی عمل)
   این رکن نشان‌دهنده ممنوعیت قانونی جعل و استفاده از سند مجعول است. یعنی قانونی که چنین اعمالی را جرم شناخته و برای آن مجازات تعیین کرده است. بدون وجود قانون، عمل صورت گرفته نمی‌تواند جرم محسوب شود.
3. رکن روانی (قصد و نیت مجرمانه)
   برای تحقق جرم جعل و استفاده از سند مجعول، باید اراده و نیت آگاهانه فرد وجود داشته باشد. یعنی شخص به صورت عمدی و با قصد فریب یا ضرر رساندن به دیگری، دست به جعل یا استفاده از سند جعلی زده باشد. نیت سوء و آگاهی کامل نسبت به عمل، شرط اصلی اثبات جرم است.

مرور زمان جرم جعل و استفاده از سند مجعول

مرور زمان به معنای گذشت مدتی مشخص پس از وقوع جرم است که در این مدت، مجازات قابل اجرا برای مجرم منتفی می‌شود. در مورد جرم جعل و استفاده از سند مجعول نیز قانون مدت زمان خاصی را برای پیگیری و مجازات این جرائم تعیین کرده است.

با توجه به اهمیت جرم جعل که به نوعی به حقوق مالکیت و اعتماد عمومی آسیب می‌زند، مدت مرور زمان در این جرائم معمولاً کوتاه‌تر از برخی جرائم دیگر نیست. به طور معمول، مرور زمان جعل و استفاده از سند مجعول بین ۳ تا ۵ سال است، اما بسته به نوع سند (رسمی یا عادی) و شرایط خاص پرونده ممکن است متفاوت باشد.

پس از پایان مدت مرور زمان، اگر پرونده‌ای برای رسیدگی به جرم جعل یا استفاده از سند مجعول مطرح نشده باشد، امکان تعقیب کیفری متهم از بین می‌رود و این امر باعث می‌شود دیگر نتوان از طریق قانون علیه مجرم اقدام کرد.

به همین دلیل، در صورت مواجهه با جعل یا استفاده از سند مجعول، بهتر است هرچه سریع‌تر به مراجع قضایی مراجعه و شکایت خود را ثبت کنید تا حق قانونی شما ضایع نشود.

مجازات جرم جعل و استفاده از سند مجعول

اين امكان وجود دارد كه استفاده كننده از سند مجعول شخصي غير از جاعل سند باشد. براي مثال شخصي شناسنامه جعل كند و ديگري از آن شناسنامه مجعول با علم و اطلاع به جعليت آن استفاده كند. همچنين ممكن است جاعل و استفاده كننده از سند مجعول يك نفر باشد. در هر حال دو عمل كيفري مختلف واقع شده (1- جعل سند 2- استفاده از سند مجعول) و دو مجازات طبق رأي وحدت رويه ديوان عالي كشور وجود دارد.
مواد 524 تا 541 قانون مجازات اسلامي اختصاص به جعل و تزوير و استفاده از سند مجعول دارد كه برای آگاهی از مواد قانونی ناظر به جعل و همچنین میزان مجازات در نظر گرفته شده برای جعل و استفاده از سند مجعول می­توان به این مواد رجوع کرد.

حقوق متهمان به جعل

هر متهمی طبق قوانین، از یک سری حقوق برخوردار است که رعایت آن­ها در طی مراحل دادرسی لازم به نظر می­رسد. جاعل و استفاده کننده از سند مجعول هم از این حقوق مستثنا نیست. در ادامه و به صورت تیتروار به اهم حقوق متهم اشاره شده است.-‌ هر متهمي حق دارد از قاضي دادسرا يا دادگاه بخواهد كه به چه اتهامي و به استناد چه دلايلي احضار يا جلب شده است. (ماده 124 قانون آيين دادرسي كيفري).
-‌ هر متهمي حق دارد از پاسخ دادن به پرسشهاي مراجع كشف جرم و تعقيب كه ارتباطي به جرم تعقيب ندارد و مربوط به اسرار شخصي و خانوادگي اوست خودداري كند. (بند 11 ماده واحده قانون احترام به آزاديهاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي).
-‌ متهم حق دارد اوراق صورتمجلس تحقيقات خود را بخواند و اگر پاسخ هاي او با تغيير و تحريف در آن قيد شده از امضاء آن خودداري كند، همچنين متهم مي‌تواند در صورت تمايل پاسخ پرسشها را شخصاً بنويسد. (ماده 131 قانون آيين‌ دادرسي كيفري، بند 12 ماده واحده قانون احترام به آزاديهاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي)
-‌ هر متهمي حق دارد از دادگاه بخواهد كه علني به اتهام او رسيدگي كند، مگر در مواردي كه قانون خلاف آن را تصريح نمايد (ماده 188 قانون آيين دادرسي كيفري)-‌ هر متهمي حق دارد فرصت و تسهيلات كافي براي تهيه و تدارك دفاع و انتخاب وكيل و ارتباط با وكيل منتخب خود داشته باشد. (ماده 185 و 186 قانون آيين دادرسي كيفري. بند 1 ماده 11 اعلاميه جهاني حقوق بشر، بند 3 ماده واحده قانون احترام به آزادي هاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي).
نکته دیگری که باید در جرم جعل به آن توجه داشت این است که براي احراز جعليت حسب تشخيص قاضي پرونده ابتدا مراتب به اداره تشخيص هويت ناجا اعلام تا نظر خود را ابراز نماید و درصورت اعتراض متهم يا شاكي مراتب جهت اظهارنظر مجدد به هيأت كارشناسان رسمي دادگستري با تخصص جعل ارجاع مي‌گردد. برای دریافت مشاوره تخصصی و حمایت حقوقی در پرونده‌های کیفری، می‌توانید به صفحه وکیل کیفری مراجعه کنید.

مشاوره حقوقی با وکیل جعل اسناد

با تماس های مکرر تلفنی و یا مراجعه حضوری بسیاری از افراد، بدون آگاهی از عواقب جعل سند و مجازات آن دست به جعل اسناد زده اند. بسیاری از افراد هم گرفتار جاعل اسناد شده اند که جهت احقاق حق خود، آگاهی حقوقی ندارند و در ادامه پیگیری های قضائی متحمل هزینه های زیادی می شوند. جهت جلوگیری از صرف وقت و هزینه های زیاد بهترین راهکار دریافت اطلاعات حقوقی مرتبط با پرونده قضائی خود می باشد. وکیل در تهران و وکیل در کرج در دفتر وکالت حمیرا پارسا و کیل پایه یک دادگستری آماده ارائه مشاوره حقوقی حضوری و یا قبول دعاوی جعل اسناد می باشد.